Türkiye’de Madeni Paranın Tarihi: Lidyalılardan Selçuklulara

yeni bir çağın başlangıcını ilan etti. O tarihten bu yana, bugünkü Türkiye toprakları, para türlerinin gelişimine sahne olmuş; iktidar, ticaret ve din değişimlerinin aynası haline gelmiştir. Lidyalılardan Perslere, ardından Yunanlara, Romalılara, Sasani’lere ve nihayetinde Selçuklulara kadar her uygarlığın kendi hikâyesi bir paranın yüzüne kazınmıştır.

Lidya Krallığı – Madeni Paranın Beşiği (MÖ 7. yüzyıl)

• Konum: Batı Anadolu, başkent Sardes

• Para: Elektron (altın ve gümüşün doğal alaşımı)

• Tarih: Yaklaşık MÖ 600

Özellikler:

• Tarihte bilinen ilk gerçek madeni para.

• Kalıplar ve metal çekiçlerle basıldı.

• Paralar, Yunanistan ve Lübnan gibi uzak bölgelere yayılarak uluslararası ticarette rol oynadı.

Tarihî Önemi:

• Takas sisteminden parasal ekonomiye geçişin simgesi.

• Kraliyet otoritesinin ve egemenliğin sembolü olarak kullanıldı.

• Yunan şehir devletlerine, tanrı ve hükümdar figürlü paralar basma ilhamı verdi.

• Lidya paraları, nadir ve değerli eserler arasında yer alır; bazı örnekleri uluslararası müzayedelerde 200.000 ABD dolarının üzerinde satılmaktadır.

Alyattes Dönemi Elektron Stateri (~MÖ 610–560)
Ön yüzünde aslan başı ve ayaklarıyla boğaya saldırı sahnesi, arka yüzünde ise çift kare darbe izi bulunur. Ağırlığı yaklaşık 4,7 g (⅓ Stater) olup daha küçük kesirlere bölünebiliyordu.

Kroisos Dönemi Altın Stater (~MÖ 560–546)
Ön yüzünde aslan (Lidya) ve boğa figürü, arka yüzünde çift kare baskı. Saf altın versiyonu yaklaşık 10,7 g ağırlığında olup, para standardının temelini oluşturmuştur.

Tritate Elektron Stater
İlk seriye benzer fakat saflığı daha yüksek ve işçiliği daha ince. Alyattes’in son döneminden Kroisos’a geçişi yansıtır.

Küçük Nominal Paralar (½ Stater, 1/12 vb.)
Ağırlık ve işçilikteki farklılıklar, küçük ölçekli ticarette kullanılan kesirli para birimlerini gösterir.

Helenistik Dönem (MÖ 323 – MÖ 30)

Büyük İskender’in ölümünden sonra imparatorluğu bölündü. Efes, Pergamon ve Sardes gibi şehirler kendi paralarını bastı.

• Paralar: Tetradrahmi (~17 g gümüş), drahmi (küçük gümüş), nadir altın stater, bronz sikkeler

• Tasarımlar: Ön yüzde İskender, Zeus, Athena; arka yüzde tanrılar, şehir sembolleri, mitolojik sahneler; Yunanca yazıtlar

Roma Dönemi (MÖ 30 – MS 395)

Anadolu Roma İmparatorluğu’na katıldıktan sonra hem Roma’da hem de yerel darphanelerde para basıldı.

• Nominal değerler: Aureus (altın, ~7,5 g), denarius (gümüş, ~3,9 g), sestertius (bronz, ~25 g), as ve dupondius gibi bakır paralar

• Tasarımlar: İmparator portresi, dini ve askeri semboller, mimari figürler; Latince veya Yunanca yazıtlar

• Darphaneler: Efes, Antakya, Trabzon, Kayseri, Pergamon

Bizans Dönemi (MS 395 – 1453)

Roma İmparatorluğu’nun bölünmesinden sonra Konstantinopolis büyük bir mali merkez oldu.

• Başlıca paralar: Solidus (altın ~4,5 g), follis (bronz), miliarense (gümüş), hyperpyron (altın)

• Tasarımlar: İmparator, Hz. İsa, haç, melek figürleri; Yunanca yazıtlar

• Darphaneler: Konstantinopolis, İznik, Antakya, Trabzon, İzmit
  Bizans paraları, İslami dönemin başına kadar dolaşımda kaldı ve klasik ile İslami para arasında köprü oluşturdu.

İslamî Dönem ve Anadolu Selçukluları

Erken İslam Dönemi (7.–10. yüzyıllar)

Emevîler ve Abbasîler, Bizans solidusu ve Sasani drahmisi örnek alınarak dinar (altın), dirhem (gümüş) ve fels (bakır) bastı. Anadolu’da Bizans hâkimiyeti nedeniyle İslami paralar 11. yüzyıla kadar yaygın değildi.

Anadolu Selçukluları (1077 – 1307)

• Başkent: Konya

• Metaller: Gümüş (yaygın), altın (nadir), bakır/bronz (günlük kullanım)

• Özellikler: Arapça yazıtlar (kûfî/nesih), sultan adı, Abbasî halifesi unvanı, basım tarihi; aslan veya kuş gibi semboller

• Önemli sultanlar: I. Kılıç Arslan, I. Alaeddin Keykubad, II. Gıyâseddin Keyhüsrev (aslan-güneş motifli sikkeler)

• Darphaneler: Konya, Sivas, Malatya, Nevşehir, Ankara
  Selçuklu dirhemleri yüksek saflıkta gümüşten üretilmiş, İpek Yolu ticaretini destekleyen hassas bir ağırlık standardına sahipti.

II. Keyhüsrev Dirhemi – Aslan ve Güneş Tipi (Konya, H. 641 / MS 1241)

Ön yüzde aslan ve güneş yüzü, arka yüzde Arapça yazı. Aslan sultanı, güneş ise Gürcü eşini simgeler. Ağırlık 2,9–3,1 g, çap 21–24 mm.

Böylece, Türkiye topraklarında paranın evrimini; ilk kez Lidyalılar döneminde başlayan süreçten, bu bölgeye hükmeden büyük medeniyetlerin izlerine ve sonunda İslami nitelik taşıyan Selçuklu dönemine kadar sizlerle birlikte inceledik.
Ancak hikâye burada bitmiyor…
Bir sonraki makalemizde, Osmanlı para sistemine ve geçirdiği dönüşümlere odaklanacağız; Türkiye’nin sultanî paralardan, cumhuriyet döneminde modern liraya nasıl geçtiğini birlikte keşfedeceğiz.